Καθώς βρισκόμαστε σε περίοδο καρναβαλιών κι οι μάσκες φοριούνται επίσημα και ταυτόχρονα κριτικάρονται, είπα ν’ ασχοληθώ με τα της μάσκας και της ψυχολογικής της σημασίας.

Η μάσκα ή το προσωπείο προσομοιάζει με την εξωτερική εικόνα και συμπεριφορά μας προς τους άλλους Η οποία δεν ταιριάζει με την εσωτερική μας ψυχολογική κατάσταση. Δηλαδή, άλλα νιώθουμε και άλλα δείχνουμε, άλλα σκεφτόμαστε και άλλα λέμε. Κι αυτά για ποιο σκοπό; Για να προστατεύσουμε τον εαυτό μας και τους άλλους. Να προστατευθούμε από τις αλήθειες που καίνε και απειλούν τις ισορροπίες. Βάζω τη μάσκα μου για να μην τρελαθώ εγώ και να μην τρελάνω τους άλλους. Ή βάζω τη μάσκα μου για να γλιτώσω εγώ και να τρελάνω τους άλλους;

Χαοτικός ο σύγχρονος κόσμος στον οποίο βρεθήκαμε να ζούμε. Έχουμε χάσει και τα ’αυγά και τα πασχάλια και τα παιδιά μας σίγουρα θα ψάχνουν επιστροφές στα παλαιά για να στηριχθούν. Έτσι οι κάθε λογής ψυχολογικές άμυνες μπαίνουν σε δράση κι η μάσκα μια άμυνα είναι, καλή… κι είναι και φανταχτερή.

Για πολλά χρόνια αρνούμουν πεισματικά να βάφομαι και να βάφω τα μαλλιά μου. Ήθελα να δείχνω φυσική  κι ανεπιτήδευτη, να μην κοροϊδεύω τους άλλους. ʼκουγα και τις συνήθεις ιστορίες για γκόμενες που όταν έβγαζαν το μακιγιάζ τρόμαζε ο άλλος και έψαχνε την πλαστική θεά που είχε ερωτευτεί. Τελευταίως, άκουσα και το άλλο για αυτόν που ήθελε να χωρίσει όταν ανακάλυψε πως το φυσικό χρώμα των οφθαλμών της συμβίας του δεν ήταν εκείνο των φακών επαφής. Ουάου!

Έτσι αποφάσιζα κι εγώ να παραμένω φυσική. Πόσο φυσική ήμουν όμως; Δεν έβαζα συνήθη μάσκα, μπορούσα όμως να ισχυριστώ πως δε φορούσα την αόρατη, αυτή της ψυχής; Το ψεύτικο χαμόγελο στους «υψηλούς», το «καλημέρα», το «μια χαρά» όταν όλα κακά, ψυχρά κι ανάποδα βαρούσαν. Έτσι αποφάσισα κι εγώ να βάλω τις εξωτερικές μάσκες και να βγάλω την εξωτερική. Να λέω τα πράγματα με τ’ όνομά τους και να πληρώνω τις συνέπειες. Περιττό να σας πω πως «χρεοκόπησα» τόσο βαρύ κι ασήκωτο το χρέος της κοινωνικής απόρριψης και αποδοκιμασίας. Βρίσκεσαι ξαφνικά χωρίς φίλους, ή χωρίς τους άσπονδους φίλους καλύτερα. Ανακαλύπτεις ποιος σε αγαπά και ποιος απλά σε ανέχεται. Ποιος χαίρεται στη χαρά σου και ποιος πανηγυρίζει στη λύπη σου. Ποιος ηδονίζεται στο να πατάει ακόμη μια φορά το σκουλήκι που πάτησε ο προηγούμενος.

Και αν το αντέξεις, αν σφίξεις δυνατά τα δόντια και το αντέξεις,(για κάποια χρόνια έβλεπα όνειρα πως έσφιγγα τόσο δυνατά τα δόντια μου που αυτά «λουβούσαν» και διαλύονταν). Εάν το αντέξεις, μετά έρχεται μια μέρα που ανεβαίνεις με την αξία σου. Και τότε φορούν οι άλλοι τις μάσκες σου. Σου δείχνουν τους φίλους ενώ απλά σε φθονούν, σε χαιρετούν για να δουν οι άλλοι πως έχουν φιλίες με «υψηλά» πρόσωπα, σε εκτιμούν για ν’ ανέβει και οι δική τους αξία. Και τότε… τότε είναι διασκεδαστικό. Διασκεδαστικό και θλιβερό μαζί. Γιατί βλέπεις πως ήσουν εσύ όταν έβαζες κάθε μέρα την καλή σου μάσκα. Να καλύψεις τη μικρότητα και το φόβο σου. Να καλυφθείς γιατί δεν άντεχες ν’ αποκαλυφθείς.

Τότε; Καλύτερα ας μη βγάλουμε τις μάσκες μας γιατί ίσως να μην το αντέξουμε θα μου πείτε. Εμάς ίσως «λουβήσουν που τ’αλήθκεια» τα δόντια μας και χρειαστούμε και μασέλες. Και άντε μετά να βρεις μασέλες που να προσαρμόζουν αρμονικά με την καινούρια σου μάσκα, που σίγουρα θα πάρεις, δε θα πάρεις; Θα σκάσει ο άνθρωπος;

Θέκλα Πετρίδου.

Ψυχολόγος

Υ.Γ. Το κείμενο αυτή τη φορά ίσως διαβάζεται λιγάκι σαν μεθυσμένο. Συγχωράτε με. Είναι που οι απόκριες σηκώνουν το κρασί κι εγώ ακόμη να ξεβώ από το δεύτερο στάδιο του πένθους… Καλή διασκέδαση!

το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αγλαντζιά κατά την διάρκεια του Καρναβαλιού το 2006. Το Γενάρη του 2006 έχασα την αγαπημένη μου ξαδέλφη, 13 χρονών από αυτοκινητικό δυστύχημα. Για αυτό αναφέρομαι σε πένθος.

Όταν μου τηλεφώνησε ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας, λίγες μέρες πριν από τα Φώτα για να μου ευχηθεί καλή χρονιά και να προγραμματίσουμε το άρθρο μου για την επόμενη έκδοση, του έδωσα ένα θέμα που με απασχολούσε εκείνες τις μέρες, ούτε θυμάμαι καν τώρα ποιο ήταν, νομίζω πως ήταν για τον τζόγο, δεν έχει σημασία πια. Και όπως πάντα άργησα να καθίσω να το ετοιμάσω, το άφησα για την τελευταία στιγμή. Μα η τελευταία στιγμή μπορεί να είναι και η τυχερή ή η άτυχη και σ’ αυτήν την περίπτωση υπερίσχυσε το τελευταίο. Η τελευταία στιγμή ήταν και η άτυχη και την επομένη των Φώτων χάσαμε την ξαδελφούλα μου Ραφαέλλα Πετρίδου από τροχαίο ατύχημα.

Την ώρα που ο θείος μου περνούσε τα Φώτα τροχαίας με πράσινο, ένα αυτοκίνητο που έτρεχε με ιλιγγιώδη ταχύτητα και πέρασε με κόκκινο κτύπησε ακριβώς στην πόρτα του συνοδηγού, εκεί που καθόταν η Ραφαέλλα. Η σύγκρουση ήταν σφοδρή και ακριβώς εκείνη τη στιγμή, ή λίγα λεπτά μετά όπως μας είπαν οι γιατροί, ο εγκέφαλος του παιδιού νεκρώθηκε. Τις επόμενες 3 μέρες τις περάσαμε έξω από την εντατική της νευροχειρουργικής κλινικής του γενικού νοσοκομείου, τάζοντας σε αγίους, προσευχόμενοι, κλαίγοντας. Τη Δευτέρα 9 Ιανουαρίου η Ραφαέλλα άφησε την τελευταία της πνοή και πέρασε στον κόσμο των αγγέλων.

Δεν μπορώ παρά να αφιερώσω τη στήλη αυτή στη μνήμη της Ραφαέλλας εξ’ αιτίας του απρόοπτου, βίαιου και τραγικού θανάτου της.

Όλοι μας αναρωτιόμαστε για τους ανθρώπους που σκοτώνονται σε αυτοκινητιστικά δυστυχήματα. Γιατί συμβαίνει αυτό, γιατί συμβαίνει σ’αυτούς, ποιος ο λόγος για έναν τέτοιο βίαιο θάνατο, ξαφνικά εκεί που δεν το περιμένει κανείς. Και ιδιαίτερα όταν αυτός που σκοτώνεται δεν ευθύνεται καθόλου για το δυστύχημα. Δεν είναι οδηγός και τηρεί τους κανόνες ασφαλείας. Γιατί, στην περίπτωση που σκοτώνεται κάποιος που τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα σε μια κατοικημένη περιοχή, που δεν τηρεί τους κανονισμούς ασφαλείας, που δε φορεί τη ζώνη του, που περνά τα φανάρια με κόκκινο, τότε διακρίνουμε ίσως μια αυτοκαταστροφική τάση σε αυτό το άτομο. Ο Freud θεωρούσε τους θανάτους τέτοιων οδηγών ως καθαρές αυτοκτονίες. Τί γίνεται όμως με τους θανάτους αθώων θυμάτων της ασφάλτου όπως η Ραφαέλλα; Γιατί βρίσκονται εκεί τη συγκεκριμένη στιγμή; Ποια η κοσμική λογική πίσω από τις τραγικές συμπτώσεις; Να περνούν εκείνη την ώρα από εκείνο το δρόμο, να είναι το παιδί στο αυτοκίνητο, να γίνει η σύγκρουση στο σημείο που καθόταν κ.ο.κ.

Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να κατανοήσει το θάνατο. Και ιδιαίτερα τον ξαφνικό και βίαιο. Υπάρχουν ανθρωπολόγοι που υποστηρίζουν πως οι θρησκείες αναπτύχθηκαν πάνω σ’αυτή τη  βάση, την κατανόηση του θανάτου και σε μια προσπάθεια χειραγώγησής του. Το πιο φοβιστικό στοιχείο στη φύση είναι αυτό του θανάτου. Ο άνθρωπος φοβάται το θάνατο επειδή έτσι αποχωρίζεται τον οικείο κόσμο, τους συγγενείς και φίλους του, τη ζωή του. Φοβόμαστε το θάνατο επειδή δε γνωρίζουμε στα σίγουρα τι συμβαίνει μετά από αυτόν. Οι αθεϊστές πιστεύουν πως δεν υπάρχει τίποτα μετά το θάνατο, οι θρήσκοι άνθρωποι πιστεύουν στην αθανασία της ψυχής και η κάθε θρησκεία έχει τη δική της θεωρία για τη μετά θάνατον ζωή.

Η κατανόηση του θανάτου βοηθά πολύ στη διαδικασία πένθους που περνούν οι συγγενείς του ανθρώπου που φεύγει. Θυμάμαι, το Δεκαπενταύγουστο, μετά την αεροπορική τραγωδία κλήθηκα να μιλήσω σε μια μαραθώνια τηλεοπτική εκπομπή για το πένθος των συγγενών. Για το πώς νιώθουν οι άνθρωποι που χάνουν ξαφνικά και βίαια τους οικείους τους και πώς μπορούμε εμείς οι υπόλοιποι να τους βοηθήσουμε να το ξεπεράσουν. Μετά από εκείνη την εισήγηση, δέχθηκα πολλά τηλεφωνήματα από ανθρώπους που ζητούσαν την επαγγελματική μου βοήθεια, έστω και τηλεφωνικά για το πένθος τους. Πού να ήξερα πως λίγους μήνες μετά θα βρισκόταν και η δική μου οικογένεια σε αυτό το σημείο, πως θα χρειαζόμασταν κι εμείς τη βοήθεια εαυτών και αλλήλων για να αντέξουμε τον πόνο μας. . .

Δυσκολεύομαι πολύ να γράψω σήμερα. Οι λέξεις δεν ξεπηδούν αυθόρμητα, ο δείχτης δεν τρέχει πάνω στην οθόνη όπως άλλες φορές. Γράφω μηχανικά προσπαθώντας να δώσω λογική και θεωρίες στο απερίγραπτο. Προσπαθώ να κατανοήσω το θάνατο για να αντέξω τον πόνο που προκαλεί. Πονάει πολύ… πονάει να θάψεις δικό σου άνθρωπο. Να θάψεις παιδί 13 χρονών στην αρχή της ζωής του, γεμάτο όνειρα και φιλοδοξίες. Να ντύσεις με νεκρικά ρούχα το σώμα του μωρού που μέχρι χθες έντυνες για να παίξει, να διασκεδάσει, να χαρεί…

Η Ραφαέλλα ήταν σ’αυτή τη ζωή ένα ξεχωριστό παιδί. Χαμογελαστή και αθώα. Με μια αθωότητα που ξεπερνούσε το αναμενόμενο για την ηλικία της. Ήταν ένα φιλότιμο παιδί που προσπαθούσε πολύ για να πετύχει τους στόχους του. Καλή μαθήτρια και άριστη αθλήτρια. Οι γονείς της, τα αδέλφια της, οι συγγενείς και οι φίλοι της νιώθουμε μεγάλο πόνο και αδικία για το χαμό της. Προσπαθούμε να κατανοήσουμε το θάνατό της. Τα ερωτηματικά μας είναι πολλά. Η αλήθεια είναι πως νιώθουμε θυμό και αδικία. Γιατί να συμβεί αυτό σε έναν άγγελο; Γιατί ο άνθρωπος που αγαπούμε να φύγει τόσο απροσδόκητα; Όποιος γνώρισε τη Ραφαέλλα σ’ αυτή τη ζωή θα συμφωνήσει μαζί μου πως με τα ανθρώπινα κριτήρια δεν της άξιζε βίαιος θάνατος. Δεν μπορούμε να πιστέψουμε πως έφυγε από κοντά μας. Πως δε θα τη ξαναδούμε πια. Πως δε θα γελάσουμε, να διασκεδάσουμε, να περάσουμε ωραία μαζί της.

Τι λένε σε τέτοιες περιπτώσεις; «Αιωνία της η μνήμη».

Ραφαέλλα, θα σε αγαπούμε και θα σε θυμόμαστε πάντα!

Και αν μπορούμε να κάνουμε κάτι στη μνήμη σου είναι να προσπαθήσουμε να είμαστε πιο υπεύθυνοι όταν οδηγούμε. Να αντιμετωπίσουμε το τιμόνι με την σοβαρότητα και την αίσθηση ευθύνης που αρμόζει. Το αυτοκίνητο είναι  μέσο μεταφοράς. Δεν είναι οι δημόσιοι δρόμοι για διασκέδαση και διαγωνισμούς ταχύτητας. Υπάρχουν ειδικές πίστες για αυτό. Ο καθένας δικαιούται να διακινδυνεύει τον εαυτό του. Δεν δικαιούται όμως να διακινδυνεύει άλλους, αθώους και να τους στερεί την ευκαιρία για να ζήσουν. Να μεγαλώσουν, να χαρούν, να δημιουργήσουν…

Αντίο Ραφαέλλα!

Λυπάμαι ιδιαίτερα που σε συνέβηκε αυτό. Σπαράζει η καρδιά μου όταν το σκέφτομαι. Θυμάμαι σαν να ήταν τώρα την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, που ήμασταν μαζί, το χαμόγελό σου, την αθωότητά σου, το κέφι σου… Αυτός ο χρόνος ήταν τελικά και ο τελευταίος σου. Και δεν κέρδισες καν το φλουρί στην Βασιλόπιττα…

Θέκλα

Η Ραφαέλλα μας σκοτώθηκε από αυτοκινητικό δυστύχημα που συνέβηκε στις 6 Ιανουαρίου 2006.

Διανύουμε ήδη το Φθινόπωρο του 2005, η χώρα μας έχει μπει στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση, στην Κύπρο λειτουργεί εδώ και χρόνια κρατικό πανεπιστήμιο και ήδη στα επόμενα χρόνια ετοιμάζουν τη λειτουργία τους 2 τουλάχιστον ιδιωτικά πανεπιστήμια. Θα περίμενε κανείς πως όλες αυτές οι πολιτιστικές αλλαγές θα επέφεραν και τις ανάλογες πολιτισμικές και μικροκοινωνικές αλλαγές. Οι άνθρωποι θα σταματούσαμε να σκεφτόμαστε μικρόνοα και φοβισμένα. Θα αποδεχόμασταν τους άλλους με αγάπη και σεβασμό και θα σταματούσαμε να σταμπάρουμε τους συνανθρώπους μας με αρνητικές ετικέτες όπως πρώην άρα και νυν ναρκομανής, πρώην άρα και νυν εγκληματίας, πρώην άρα και νυν αλκοολικός κ.ο.κ.

Είναι αλήθεια πως γίνονται πολλές και φαντασμαγορικές εκδηλώσεις αγάπης και αποδοχής προς τους διαφορετικούς συνανθρώπους μας και ιδιαίτερα προς τα άτομα με ειδικές ανάγκες. ΄Ολοι ή σχεδόν όλοι δίνουμε χρήματα για ιερούς σκοπούς όπως τη λειτουργία αποτοξινωτικών κέντρων. Πολλές φορές σε συζητήσεις εκφράζουμε φιλελεύθερες απόψεις για την ανθρώπινη διαφορετικότητα. Τί κάνουμε όμως στην πράξη; Η εξωτερική αυτή αλλαγή χωνεύτηκε, εσωτερικοποιήθηκε;

Θα σας μιλήσω ανώνυμα για ένα περιστατικό. Νεαρή κοπέλα 25 χρονών, γνώρισε και ερωτεύτηκε ένα συνομήλικό της άντρα, ο οποίος 6 χρόνια πριν, στην ηλικία των 19 χρονών, είχε συλληφθεί για χρήση και διακίνηση ναρκωτικών. Η χρήση ναρκωτικών ουσιών, και συγκεκριμένα ινδικής κάνναβης, που έκανε τότε έγινε γνωστή και οι γονείς του τον έστειλαν σε ένα κέντρο αποτοξίνωσης στην Ελλάδα, όπου και πέρασε ένα χρονικό διάστημα κάποιων μηνών και αποτοξινώθηκε. Εκτοτε έπαψε να είναι χρήστης οποιασδήποτε ναρκωτικής ουσίας.

Οταν η κοπέλα αυτή μίλησε για τη σχέση της στους γονείς της και για την πρόθεσή της να δεσμευτεί σοβαρά με αυτόν τον άντρα, ήρθε αντιμέτωπη με μια σωρεία αρνητικών αντιδράσεων από αυτούς.

– « Μα, είσαι στα καλά σου;  Θα πας να παντρευτείς αυτόν τον ναρκομανή; Δεν καταλαβαίνεις πως έχει πρόβλημα; Θες να καταστρέψεις τη ζωή σου; Εμείς δε σου δίνουμε την ευχή μας. Αν προχωρήσεις σε κάτι τέτοιο δεν είσαι πλέον κόρη μας!»

Μάταια η κοπέλα προσπάθησε να τους μεταπείσει. Να τους δώσει να καταλάβουν πως ο Νίκος, ας τον ονομάσουμε έτσι, έχει πολύ καιρό που αποτοξινώθηκε, που σταμάτησε να κάνει χρήση ναρκωτικών ουσιών και πως πλέον είναι ένας από τους μεγαλύτερους πολέμιους αυτής της κατάστασης. Στο μυαλό των μορφωμένων κύπριων γονιών της πρώην ναρκομανής σημαίνει νυν ναρκομανής, η κυπριακή κοινωνία δε δίνει εύκολα άφεση αμαρτιών στα παιδιά της. Απαξ και σου κολληθεί μια ετικέτα φαίνεται πως είναι πολύ δύσκολο να την ξεκολλήσεις.

Σαν τέτοια περιστατικά συναντούμε καθημερινά και πολλά άλλα. Κοινωνική προκαταλάληψη και ετικετοποίηση για διάφορες καταστάσεις. Ας μιλήσουμε για παράδειγμα για μια πιο διαδεδομένη κατάσταση, αυτή των διαζυγίων. Πόσο συχνά συναντούμε προκατάληψη για τις διαζευγμένες γυναίκες που μεγαλώνουν μόνες τους τα παιδιά τους;  Διαζευγμένη ίσον «εύκολη», ίσον «χαμηλής ηθικής», ίσον επικίνδυνη για τους άντρες μας… Ή το να είσαι παιδί χωρισμένων γονιών σημαίνει να είσαι αυτόματα προβληματικό παιδί, διαλυμένης οικογένειας όπως συνηθίζουμε να λέμε;

Και σας διαβεβαιώνω ως ψυχολόγος, που βλέπω πολλούς ανθρώπους στο γραφείο μου, πως υπάρχουν πολλά παιδιά με προβλήματα τα οποία προέρχονται από «καθωσπρέπει» οικογένειες. ( Τι απερίγραπτος όρος κι αυτός, καθωσπρέπει!) Υπάρχουν επίσης και πολλά παιδιά των οποίων οι γονείς τους έχουν χωρίσει, και παρ’όλα αυτά έχουν μια καλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και είναι ψυχολογικά ισορροπημένα. Υπάρχουν επίσης πολλές διαζευγμένες γυναίκες οι οποίες σέβονται τον εαυτό τους και τους άλλους και δεν προβαίνουν σε ερωτικές σχέσεις με παντρεμένους άντρες, όπως υπάρχουν και πολλές παντρεμένες γυναίκες οι οποίες απατούν το σύντροφό τους συστηματικά και κανένας δεν παίρνει είδηση.

Το πρόβλημα, όπως ανέφερα και στην αρχή, νομίζω πως εντοπίζεται στο φόβο που νιώθει η κυπριακή κοινωνία για τη διαφορετικότητα. Φοβούμαστε αυτούς που διαφέρουν από εμάς. Φοβούμαστε πως θα μας «παρασύρουν» τα παιδιά μας, πως θα μας «καταστρέψουν» τις οικογένειές μας. ΄Ετσι δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε τους ανθρώπους αυτούς. Δυσκολεύομαστε να δημιοργήσουμε φιλικές σχέσεις μαζί τους, δε θέλουμε να πιστέψουμε πως (όπως στην περίπτωση των αποτοξινωμένων ανθρώπων) μπορούν να αλλάξουν και να έχουν πια μια ψυχοκοινωνικά υγιή συμπεριφορά.

Είμαστε σκληρή κοινωνία και απορριπτική. Σε μικρότερο βαθμό βέβαια από ότι παλιά, αλλά ακόμη χρειαζόμαστε πολλή δουλειά στο να αλλάξουμε ουσιαστικά. Εξωτερικά και εσωτερικά. Να ανοίξουμε το πνεύμα μας, το μυαλό μας να μπορέσει να χωρέσει άλλους τρόπους ζωής και σκέψης. Την καρδιά μας, την ψυχή μας να μπορέσει να αποδεχθεί και να αγαπήσει αυτούς που στάθηκαν λιγότερο τυχεροί από εμάς, στη ζωή τους, στις σχέσεις τους, στην κληρονομικότητά τους.

Και είναι καλό να το κάνουμε αυτό τώρα, αυτόβουλα, χωρίς να μας εξαναγκάζει κανένας. Γιατί η ζωή η ίδια έρχεται με μια θαυμαστή δικαιοσύνη να μας διδάξει μαθήματα. Αρκετές φορές έχω ακούσει από στενοχωρημένους γονείς για την πορεία των παιδιών τους, να μου λένε : « Αυτά που βλέπαμε και κοροϊδεύαμε στους άλλους, τωρά παθαίνουν τα τα παιδιά μας!» Κι εκεί αναγκαστικά ανοίγει το πνεύμα σου και κατανοεί το μυαλό σου. Κατανοεί πως ένας αποτοξινωμένος ναρκομανής χρειάζεται όλη τη συμπαράσταση και την αγάπη των γύρω του για να μπορέσει να κρατηθεί στην καινούρια «καθαρή» ζωή του, πως τα παιδιά που οι γονείς τους χώρισαν δεν ωφελούνται με τις κοινωνικές διακρίσεις και το κουτσομπολιό των γύρω τους, πως οι άνθρωποι που είχαν ατυχίες στους γάμους ή στις σχέσεις τους δικαιούνται δεύτερες και τρίτες ευκαιρίες. Οταν μιλάς για το δικό σου παιδί όμως έχεις μεγαλύτερη αγάπη και κατανόηση.

Μπορούμε άραγε να αντιμετωπίζουμε τους άλλους με την αγάπη και την καλή πρόθεση που αντιμετωπίζουμε τα παιδιά μας;

Θέκλα Πετρίδου

Ψυχολόγος

Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αγλαντζιά το 2005.

Ακόμα και στη σύγχρονη κοινωνική ζούγκλα ζούμε σε γειτονιές. Τσιμεντένιες, «πολυκατοικιένιες», αλλά
γειτονιές. Οι παλιοί κάτι ήξεραν όταν μέσα από
παροιμίες και γνωμικά εξείραν τη σημασία της καλής
γειτονίας.

Πραγματικά από καθαρά ψυχολογική σκοπιά είναι
εξαιρετικά σημαντικό για την ψυχική μας ισορροπία να
έχουμε καλές σχέσεις με τους γείτονές μας ή , ο,που
αυτό δεν είναι εφικτό, να μην έχουμε κακές σχέσεις.

Ο χώρος του σπιτιού μας είναι χώρος ιερός, είναι το
καταφύγιό μας, είναι ο ναός της οικογένειάς μας. Είναι
εξαιρετικά σημαντικό να περιβάλλεται από αγάπη και
θετική ενέργεια. Οι γείτονές μας, οι άνθρωποι που ζούν
δίπλα μας, μπροστά μας, πίσω μας, από πάνω μας, από
κάτω μας, να είναι θετικοί προς την οικογένειά μας ή
τα άτομά μας ή τουλάχιστον να μην είναι εχθρικοί και
να μας υβρίζουν φωναχτά και σιωπηρά. Οταν ο άνθρωπος
ζει μέσα σε ένα εχθρικό και αρνητικό περιβάλλον η
ηρεμία του διαταράσσεται και πολύτιμος χρόνος
σπαταλιέται σε έγνοιες και «σκουπίδια» άλλων.

Γιατί λέω έγνοιες και σκουπίδια άλλων;  Φυσικά δεν
αναφέρομαι στα υλικά απόβλητα, τα οποία κι αυτά είναι
καλά να τα απαλλασσόμαστε συγυρισμένα και με σεβασμό
προς το περιβάλλον μας το φυσικό και το ανθρώπινο.
Μιλώ για τα ψυχολογικά σκουπίδια. Το θυμό, το μίσος,
την κακία που μερικοί κακοί γείτονες κουβαλούν μέσα
τους και το ξεφορτώνονται στα μούτρα και στις ψυχές
των ανίδεων γειτόνων τους.

Πραγματικά όλοι γνωρίζουμε από ιδίαν πείραν ή από
διηγήσεις άλλων πως κάποιοι άνθρωποι συστηματικά
παίζουν το ρόλο του κακού γείτονα για όποιον έχει την
ατυχία να κατοικήσει κοντά στο σπίτι τους. Ενοχλούνται
με την παραμικρή φασαρία που κάνει ο γείτονάς τους ή
τα παιδιά του, ενοχλούνται με την αυλή του γείτονά
τους ή το μπαλκόνι του, δεν ανέχονται το σκύλο ή το
γάτο του, θέλουν να ξεφορτωθούν πάση θυσία την
παρουσία του «ανεπιθύμητου» γι’αυτούς γείτονά τους.
Στην αρχή, μόλις μετακομίσει στη γειτονιά ο καινούριος
αρχίζουν τις παρατηρήσεις, μετά συνεχίζουν με
καυγάδες, στη συνέχεια καλούν την αστυνομία για ψύλλου
πήδημα. Ο γείτονάς τους είναι η αιτία των κακών τους,
των φανερών και των αφανών. Κρυολόγησαν; φταίει ο
γείτονάς τους. Οι δουλειές τους δεν πάει καλά; Πάει ο
γείτονάς τους φταίει. ΄Εχουν αϋπνίες λόγω άγχους ή
κατάθλιψης; Κι αυτά τα ρίχνουν στο γείτονα. Τοποθετούν
το γείτονά τους στο ρόλο του εξιλαστήριου θύματος για
«πάσα νόσο και πάσα μαλακία» που τους συμβαίνει
προσπαθώντας έτσι να ξεγελάσουν εαυτούς και αλλήλους
για τις πραγματικές αιτίες των προβλημάτων τους.

Κι ο ανίδεος γείτονας; Στην αρχή προσπαθεί ευγενικά να
επικοινωνήσει μαζί τους και να καταλάβει τη γίνεται.
Επειδή όμως η αιτία του κακού δεν είναι ο ίδιος αλλά
τα προσωπικά προβλήματα αυτού που προκαλεί τους
καυγάδες, η ευγένεια δεν οδηγεί πουθενά και στο τέλος
φυσικό είναι κι αυτός να μπλεχτεί σ’αυτό το φαύλο
κύκλο του αναίτιου αλλά ψυχοφθόρου καυγά. Αν ήξερε ο
κακόμοιρος, αν ήταν προετοιμασμένος για το τι θα
συναντούσε στην καινούρια του γειτονιά, αν μάθαινε από
πριν πως τα ίδια έκανε ο κακός γείτονας και στον
προηγούμενο φουκαριάρη που είχε την ατυχία να ζει
δίπλα του, ίσως να μην μπλεκόταν τόσο έντονα σ’αυτήν
την ιστορία. Επειδή όταν γνωρίζεις πως ο άλλος που σου
επιτίθεται δεν έχει στην ουσία τίποτα μαζί σου, απλά
βγάζει τα απωθημένα του πάνω σου, τότε δεν το παίρνεις
τόσο σοβαρά το ζήτημα και δεν αναλώνεσαι σε
αναποτελεσματικές προσπάθειες συμφιλίωσης.

Καλά όλα αυτά, και πώς μπορούμε να τους απαλλαγούμε;
Μετακομίζουμε. Παίρνουμε τα «αππουρτού» μας και
τραβούμε για άλλη γειτονιά, αφού πρώτα πάρουμε σωστά
τις πληροφορίες για τους νέους γείτονες.
Πραγματικά, αυτή είναι η μόνη δραστική λύση. Με
σίγουρο αποτέλεσμα.
Μα αυτό είναι πολύ δύσκολο θα μου πείτε. Κι αν το
σπίτι είναι ιδιόκτητο; Θα αλλάξουμε σχολείο στα
παιδιά; Σωστό, πολύ λίγοι βολεύονται να μετακομίσουν.
Οσοι μπορείτε πάντως, να το πράξετε χωρίς δεύτερη
σκέψη. Για να απαλλαγείτε από τα ξένα σκουπίδια.

Αν δεν μπορούμε όμως να μετακομίσουμε, για τους λόγους
που αναφέρθηκαν πιο πάνω και για άλλους, τότε πρέπει
να προσπαθήσουμε να σταματήσουμε να δεχόμαστε
σκουπίδια που δεν μας ανήκουν και να βάλουμε το
γείτονα στη θέση του. Δηλαδή να του δώσουμε το μήνυμα
πως δεν ανεχόμαστε να γινόμαστε δέχτες της δικής του
απροθυμίας να παραδεχθεί και να αντιμετωπίσει τα δικά
του προβλήματα. Να γίνουμε δηλαδή αναίσθητοι μπροστά
στις επιθέσεις του. Να σταματήσουμε να του απαντούμε
όταν μας επιτίθεται, να σταματήσουμε να το συζητούμε
και να το σχολιάζουμε μεταξύ μας και με άλλους
ανθρώπους αυτό το αισχρό που συμβαίνει. Να αρχίσουμε
να ζούμε σα να μη συμβαίνει τίποτα από όλα αυτά που
κάνει ο γείτονάς μας. Να σταματήσουμε δηλαδή
ν’αντιδρούμε. Να μην παίζουμε πια το παιχνίδι του. Να
συνειδητοποιήσουμε πως ο άνθρωπος αυτός δεν έχει
πρόβλημα μ’εμάς αλλά με τον εαυτό του, άλλωστε κι όλη
η γειτονιά τον έχει ήδη καταλάβει. Εάν χρειαστεί
βέβαια, πρέπει να λάβουμε και τα απαραίτητα νομικά
μέτρα για να προστατεύσουμε τον εαυτό μας και την
οικογένειά μας. Μια σύσταση από την αστυνομία πως θα
την πάθει όταν καταγγέλει συνεχώς αναίτια δε θα
έβλαφτε. Και μια επιστολή από το δικηγόρο μας που θα
τον προειδοποιεί για τις συνέπειες των πράξεών του εάν
συνεχίσει να παρενοχλεί το σπίτι μας καλό θα έκανε.
Ολα αυτά όμως, ενώ εμείς θα παραμένουμε αδρανείς και
αναίσθητοι, ακριβώς επειδή θα ξέρουμε καλά πως αυτός ο
άνθρωπος δεν έχει πρόβλημα με εμάς όπως διατείνεται,
αλλά με τον εαυτό του.

΄Οπως και να το κάνουμε καλύτερα θα ήταν να βρίσκαμε
ένα καλό γείτονα, αλλά και μ’αυτόν που έχουμε καλά θα
τα κάνουμε. Με τον εαυτό μας!

Θέκλα Πετρίδου

ψυχολόγος

Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αγλαντζιά το 2005

Πρωτοσέλιδο εφημερίδας «Αγλαντζιά»

Έκτακτη έκδοση τέλος Αυγούστου.

——————————————————–Για την αεροπορική τραγωδία του Ήλιος που συγκλόνισε την Κύπρο και την Ελλάδα.

Καθηλωμένοι μπροστά στις μικρές οθόνες μας βρεθήκαμε όλοι την παραμονή του φετεινού Δεκαπενταύγουστου. Μια ανείπωτη και απροσδόκητη αεροπορική;H τραγωδία κτύπησε το μικρό σε έκταση και πληθυσμό νησί μας. 121 συνάνθρωποί μας σκοτώθηκαν καθ΄οδόν προς τις διακοπές τους. Ανάμεσά τους πολλές οικογένειες με μικρά παιδιά.

Όταν στις αρχές του καλοκαιριού γράφαμε για τον προγραμματισμό των διακοπών μας κάτι τέτοιο δεν το είχαμε κατά νου. Κι αυτό ακριβώς είναι που μετρά το μέγεθος της τραγωδίας, το ότι είναι απρόβλεπτη και απρογραμμάτιστη, ότι κτυπά εκεί που δεν την περιμένεις, σε βρίσκει απροετοίμαστο και χαλαρό. Ανέτοιμο να αντεπεξέλθεις σε ο,τι και όσα αυτή συνεπάγεται.

Φρικιαστικές οι εικόνες, ασύλληπτο το μέγεθος του χαμού και της απώλειας για τους συγγενείς, τους φίλους, τους ανθρώπους που αγάπησαν και αγαπήθηκαν από αυτούς που έφυγαν. Πολύωρες τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές, ζωντανές συνδέσεις, εκτιμήσεις, αναλύσεις ειδικών και μη. Ένα σωρό χρήσιμες και άχρηστες πληροφορίες να μας κτυπούν ανελέητα, εμάς τους αγνώστους προς την τραγωδία και ακόμη χειρότερο τους γνωστούς προς αυτήν, τους συγγενείς και τους δικούς των άτυχων αυτών ανθρώπων.

Σιγά σιγά τα φώτα της δημοσιότητας θα χαμηλώσουν, οι φωνές και οι συζητήσεις θα κοπάσουν, το θέμα βεβαίως δε θα ξεχαστεί, αλλά θα πάψει να είναι το επίκεντρο της δημοσιότητας και των συζητήσεών μας. Για μας τους «άσχετους» θα παραμείνει ένας αδιόρατος φόβος και τρόμος σε κάθε επόμενη πτήση, κάτι που μέχρι τώρα ήταν μακριά από εμάς. Κανένα κυπριακό αεροπλάνο δεν είχε πέσει μέχρι τώρα, ο κίνδυνος ήταν μόνο φανταστικός στους λίγους που υπέφεραν από φοβία των πτήσεων. Τώρα όλοι θα έχουμε να χειριστούμε εγκεφαλικά και συναισθηματικά τα νέα δεδομένα κάθε φορά που σκεφτόμαστε να χρησιμοποιήσουμε αυτό το μέσον για τις μετακινήσεις μας. Όσοι δε, έχουμε αγαπημένα πρόσωπα που εργάζονται σε αεροπορικές εταιρείες και η ζήση τους προέρχεται από το πέταγμα στους αιθέρες, θα ανησυχούμε ακόμη περισσότερο.

Οι συγγενείς και οι οικείοι των επιβατών του μοιραίου αεροπλάνου, θα έχουν ακόμη περισσότερες δυσκολίες για να αντεπεξέλθουν στις νέες συνθήκες ζωής μετά το τραυματικό γεγονός του δυστυχήματος.

Και τώρα πώς;

Πώς ξυπνάς το πρωί με την αυτόματη γνώση πως το αγαπημένο σου πρόσωπο έφυγε; Πώς αντέχεις τη δύσκολη καθημερινή πραγματικότητα της έλλειψης της αγάπης, της επαφής και της πρακτικής βοήθειας αυτού που ποτέ πια δε θα είναι εδώ; Ο σύντροφος που έχασε το σύντροφό του, ο γονιός που έχασε το παιδί του, τα παιδιά που έχασαν τους γονείς τους…

Πώς πας το βράδυ για ύπνο γνωρίζοντας πως εφιάλτες και αναμνήσεις επώδυνες θα αναστατώνουν τον ούτως ή άλλως λιγοστό πια ύπνο σου; Τους πρώτους έξι μήνες είναι πολύ πιθανόν, ο ύπνος να είναι διαταραγμένος. Ο οργανισμός χρησιμοποιεί και αυτό το μέσον για να αντεπεξέλθει στο σοκ και να προσαρμοσθεί στη νέα πραγματικότητα.

Δύο κλινικές οντότητες παρατηρούνται.

Η μια είναι αυτή του πένθους και η άλλη της μετατραυματικής διαταραχής στρες.

Το πένθος είναι μια φυσική διαδικασία του οργανισμού για να αντέξει στο χαμό. Τα άτομα που πενθούν βρίσκονται σε μια κατάσταση βαθιάς θλίψης. Νιώθουν συνεχώς βαθιά λυπημένοι, δεν μπορούν να διενεργήσουν εύκολα τις καθημερινές τους λειτουργίες, κλαινε πολύ συχνά, δεν έχουν όρεξη σχεδόν για τίποτα. Αναμνήσεις είτε ευχάριστες είτε επώδυνες έρχονται στο μυαλό τους, οι οποίες τους προκαλούν ακόμη περισσότερα κλάματα. Νιώθουν οργή για τους υπαίτιους του θανάτου και συχνά ζητούν εκδίκηση για να ηρεμήσουν.

Η διαταραχή μετατραυματικού στρες μοιάζει με το πένθος, αλλά διαφέρει στο ότι το άτομο συχνά ψάχνει να βρει τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να βοηθήσει στο να αποφευχθεί η τραγωδία, υποσυνείδητα δηλαδή προσπαθεί να φταίξει τον εαυτό του για αυτό που έγινε. Ο ύπνος όπως είπαμε διαταράσσεται και αναπτύσσονται φοβίες. Στην περίπτωση αυτή σίγουρα η φοβία των πτήσεων θα έχει την πρώτη θέση. Συχνά το άτομο ξαναζεί νοερά αυτήν την τραυματική εμπειρία, την ανακοίνωση ίσως του τραγικού συμβάντος, τις πρώτες ώρες αγωνίας μέχρι να ανακοινωθεί η λίστα των επιβατών, τις εικόνες που αντίκρισε όταν πήγε για αναγνώριση του αγαπημένου του στην Ελλάδα κ.ο.κ.

Το να βρούμε ποιος έφταιξε και να θυμώσουμε μαζί του, ακόμη καλύτερα να βρούμε τρόπο να τον τιμωρήσουμε και να τον εκδικηθούμε, θα μας δώσει μια κάποιου είδους λύτρωση και αίσθηση ελέγχου του μέλλοντος. Αυτό που κάνει τον άνθρωπο πιο απελπισμένο και πιο λυπημένο από ποτέ, δεν είναι μόνο η απώλεια αυτή καθαυτή, αλλά και η αίσθηση έλλειψης ελέγχου. Εάν βρούμε τους αίτιους και τους τιμωρήσουμε τότε την επόμενη φορά θα ξέρουμε τον τρόπο για να αποφύγουμε μια παρόμοια κατάσταση. Αυτό βέβαια ίσως φαντάζει λίγο παράλογο, αλλά αυτός είναι ο τρόπος που χρησιμοποιεί το μυαλό για να ηρεμήσει, ο αμυντικός μηχανισμός της εκλογίκευσης.

Το πένθος φυσιολογικά διαρκεί μέχρι 6 μήνες. Εάν παραταθεί μετά τους 6 μήνες, τότε μιλάμε για κατάθλιψη.

Η διαταραχή μετατραυματικού στρες μπορεί να αρχίσει και κάποιους μήνες μετά το τραυματικό γεγονός. Η έναρξή της μπορεί να καθυστερήσει, να μην είναι αυτόματη.

Και μετά πώς;

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τους ανθρώπους που πενθούν και υποφέρουν από μετατραυματικό στρες;

Κατ’ αρχάς, μπορούμε να τους βοηθήσουμε μόνο αν είμαστε πραγματικά οικείοι τους από προηγουμένως. Δεν είναι ώρα τώρα για ξένους, παρείσακτους ή περίεργους να έρθουν κοντά στα άτομα αυτά. Χρειάζεται σεβασμός και απόσταση.

Οι συγγενείς που έχουν καλή σχέση μαζί τους και οι φίλοι τους, όχι οι απλώς γνωστοί τους, μπορούν να διαδραματίσουν ένα σημαντικό ρόλο στην αποθεραπεία των ανθρώπων αυτών από τον πόνο τους. Μπορούν να τους παρέχουν πρακτική βοήθεια σε καθημερινά ζητήματα, να τους βοηθήσουν με τις δουλειές του σπιτιού, το μαγείρεμα, τα ψώνια, τη φροντίδα των παιδιών όσο αυτοί είναι ανίκανοι να τα κάνουν. (Αργότερα, όταν νιώσουν καλύτερα, ίσως μετά από μερικές εβδομάδες, είναι καλύτερα να τους αφήσουν να τα κάνουν οι ίδιοι, ώστε να έχουν έτσι και ένα είδος εργασιοθεραπείας. Η ενασχόληση με καθημερινά πράγματα, μας βοηθά να επανέλθουμε στην πραγματικότητα και στη ρουτίνα μας.)

Επίσης, εξίσου σημαντικό, είναι να στηρίξουμε συναισθηματικά αυτά τα άτομα. Συναισθηματική στήριξη δε σημαίνει : «Σταμάτα να κλαις δεν είναι τίποτα», ή «να φανείς δυνατός για τα παιδιά, κατάπιε τον πόνο σου», ή «μην το συζητάς πλέον φτάνει.» ΄Ολα αυτά κάθε άλλο παρά συναισθηματική στήριξη προσφέρουν. Συναισθηματική στήριξη σημαίνει μια αγκαλιά για να κλάψει και να εκτονωθεί ο άνθρωπος που υποφέρει και πονεί. Το κλάμα είναι μια φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού απαραίτητη σε αυτές τις περιπτώσεις. Αν κάποιος δεν κλαίει καθόλου, τότε ίσως απωθεί τον πόνο του και αυτό είναι ανησυχητικό. Όχι κατακριτέο, ανησυχητικό για την ψυχική του υγεία.

Δεν υπάρχουν σωστά και λάθος στο πένθος. Ο καθένας ίσως διαλέξει έναν ιδιόμορφο τρόπο να βιώσει το πένθος του. Για παράδειγμα, μπορεί να διαλέξει ν’ακούει μια συγκεκριμένη μουσική με τις ώρες. Ή να χαζεύει στην τηλεόραση, ή να γελά νευρικά, ή να οδηγεί με τις ώρες, ή να καπνίζει αρειμανίως. Όλα αυτά είναι αποδεκτά, φτάνει να ανακουφίζουν αυτόν που τα διαλέγει. Στην Κύπρο, ως μικρή κοινωνία, έχουμε την τάση να κριτικάρουμε τις συμπεριφορές των συνανθρώπων μας και ακόμα και αυτές του πένθους δε μας ξεφεύγουν. Αφήστε τους ανθρώπους να εκτονωθούν όπως αυτοί νιώθουν καλύτερα. Δεν πενθεί μόνο αυτός που φορεί ολόμαυρα ρούχα και κλαίει μπροστά σε όλη τη γειτονιά. Κάποιοι άλλοι μπορεί να διαλέγουν διαφορετικούς τρόπους. Σεβαστείτε τους! Κι αυτούς και τον πόνο τους!

Σε μερικές περιπτώσεις, χρειάζεται οπωσδήποτε η βοήθεια ενός ειδικού, ψυχολόγου και σε σοβαρές περιπτώσεις και ψυχιάτρου. Αυτό συμβαίνει όταν το άτομο δεν μπορεί να χειριστεί από μόνο του τα αρνητικά συναισθήματα που το διακατέχουν και προβαίνει σε επικίνδυνες πράξεις για τον εαυτό του και την υγεία του, όταν περάσει το χρονικό διάστημα των έξι μηνών και η κατάθλιψη συνεχίζεται, όταν πάσχει από διαταραχή μετατραυματικού στρες. Τότε χρειάζεται οπωσδήποτε ψυχοθεραπεία. Το να πείσουμε τον δικό μας άνθρωπο να επισκεφτεί έναν ψυχολόγο σε τέτοια περίπτωση, αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη βοήθεια που μπορούμε να του προσφέρουμε. Πολλές φορές φίλοι και συγγενείς έσωσαν κυριολεκτικά ανθρώπους πείθοντάς τους να δεχθούν ψυχολογική βοήθεια όταν την χρειάζονταν και δεν το παραδέχονταν λόγω του πόνου και της θλίψης τους.

Κάτι που πρέπει να γνωρίζουμε είναι πως οι τελευταίες έρευνες στον τομέα των αυτοκτονιών αποδεικνύουν πως ένα άτομο είναι επικίνδυνο να αυτοκτονήσει ακόμα και όταν αναφέρεται συχνά σε αυτό το ενδεχόμενο ως απειλή. Ενώ παλαιότερα πιστευόταν πως όταν κάποιος απειλεί συνέχεια πως θα αυτοκτονήσει, δεν κινδυνεύει να το κάνει. Σήμερα γνωρίζουμε πως όταν κάποιος απειλεί να αυτοκτονήσει είναι εξίσου επικίνδυνος να το κάνει όσο και εκείνος που το σχεδιάζει κρυφά.

Και τώρα πώς;

Δύσκολα. Το μετά μιας τραγωδίας είναι δύσκολο γι αυτούς που μένουν. Επώδυνο και βασανιστικό. Αυτοί που το επιβιώνουν καλύτερα είναι εκείνοι που έχουν δυνατό και συγκροτημένο χαρακτήρα, ισχυρή κοινωνική και ψυχολογική στήριξη, και πνευματικό υπόβαθρο. Η πνευματικότητα οποιασδήποτε μορφής βοηθά τους ανθρώπους να ξεπερνούν δύσκολα και βασανιστικά συμβάντα στη ζωή τους. Οι διάφορες τελετουργίες, όπως αυτές της κηδείας και των μνημόσυνων αποδεικνύονται  πολύ βοηθητικές για τους ανθρώπους που έχουν σύνδεση με την εκκλησία Οι πνευματικές πίστεις και οποιουδήποτε άλλου είδους επίσης στηρίζουν τους ανθρώπους επειδή τους δίνουν μια αιτιολογία γι αυτό που συνέβηκε και μια ελπίδα για το μέλλον. Έχει βρεθεί ερευνητικά πως οι άνθρωποι που δηλώνουν πιστοί σε οποιαδήποτε πίστη, έχουν πολύ χαμηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών και βαριάς κατάθλιψης.

Και μετά πώς;

Ας μαζέψουμε όσα εφόδια έχουμε μέσα μας, ο ψυχοσωματικός οργανισμός μας έχει αποθηκευμένες πολλές δυνάμεις, ας αφήσουμε τον εαυτό μας να βιώσει φυσιολογικά και αβίαστα το πένθος του, ας χρησιμοποιήσουμε όσους ανθρώπους είναι πραγματικά φίλοι μας και μας αγαπούν, και ήδη προσέτρεξαν δίπλα μας,  για να μας βοηθήσουν ορθά. Απομακρύνετε από κοντά σας οποιοδήποτε άτομο σας κάνει να νιώθετε άβολα με το πένθος σας και σας αναγκάζει να συμπεριφέρεστε με οποιοδήποτε κοινωνικά αποδεκτό, αλλά για σας αφύσικο και βασανιστικό τρόπο. Ανοιχτείτε σε ανθρώπους που σας καταλαβαίνουν και δε σας καταπιέζουν. Αποδεχθείτε τη βοήθεια ενός ειδικού αν εσείς νιώθετε πως τη χρειάζεστε ή κάποιος δικός σας σας παρακινεί. Δεν είναι ντροπή. Οι ειδικοί είναι εκεί για να τους χρησιμοποιούμε. Γιατί να μη χρησιμοποιούμε τις γνώσεις της σύγχρονης επιστήμης προς όφελός μας;

Ξεσπάστε, ξεσπαθώστε, διεκδικήστε τα νομικά και οικονομικά δίκαιά σας κι αυτά των αγαπημένων σας που έφυγαν τόσο άδικα. Αυτό θα σας βοηθήσει να νιώσετε έστω εκ των υστέρων μια δικαίωση. Αν υπάρχουν φταίκτες, άνθρωποι που από το πόστο τους έδρασαν απερίσκεπτα και συνέβαλαν σ΄αυτό το μεγάλο κακό γιατί να μην τιμωρηθούν; Έτσι θα μπορέσετε να το ξεπεράσετε ευκολότερα, ν αναπαυτείτε ψυχολογικά. Αυτό που σας συνέβηκε είναι μια μεγάλη αδικία, μια πρωτοφανής ατυχία. Είναι πολύ βαρύ και δύσκολο και χρησιμοποιείστε χωρίς ντροπή, οποιοδήποτε μέσο έχετε στη διάθεσή σας για να γιατρευτείτε από τον τεράστιο εσωτερικό πόνο και να μπορέσετε να προσαρμοστείτε στον νέο τρόπο ζωής σας που τόσο βίαια σας επιβλήθηκε.

Κουράγιο!

Το ξυπνητήρι δε χτυπά πια στις 6.30 πμ για τους μικρούς μαθητές. Τα σχολεία έκλεισαν για τις καλοκαιρινές διακοπές και οι γονείς αποκτούμε…. τριπλό πονοκέφαλο!
Ούσα γονιός δύο μικρών μαθητών η ίδια και μιλώντας με δεκάδες άλλους γονείς που βρίσκονται στην ίδια μοίρα κάθε χρόνο τέτοια εποχή, κατέληξα στο συμπέρασμα πως η απασχόληση των μικρών μας το καλοκαίρι αποτελεί σοβαρό θέμα!  Κατά τη διάρκεια της σχολικής περιόδου, τα μικρά απασχολούνται εκτός σπιτιού για 7 ώρες τουλάχιστον, όσο διαρκούν τα μαθήματα και η μετακίνησή τους από και προς το σχολείο. Και πέραν τούτου, επιστρέφουν στο σπίτι κουρασμένοι, εξουθενωμένοι και χωρίς διάθεση για πολλά πολλά. Αταξίες, αδελφικούς καυγάδες και τα τέτοια. Τώρα όμως; Ξυπνούν φρέσκοι πρωί πρωί κι αρχίζουν τα όργανα!
Και φευ!, αλίμονο!  σε όποια γειτονιά δε διαθέτει άλλα συνομήλικα άτομα σε διακοπές, αλάνες, και πισίνες. Και πόσες γειτονιές τα διαθέτουν αυτά πλέον; 0ι περισσότεροι ζούμε σε πολυκατοικίες που διαθέτουν ελάχιστες οικογένειες με παιδιά σχολικής ηλικίας, δεν υπάρχουν κοντά χώροι παιχνιδιού, στη Λευκωσία δεν έχει θάλασσα και οι πισίνες είναι λίγες και όχι τόσο εύκολα προσβάσιμες.
Οι περισσότεροι γονείς παθαίνουμε ένα μεγάλο σοκ τις πρώτες 2-3 εβδομάδες των σχολικών διακοπών. Κι αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή και τα μικρά μας παθαίνουν το ίδιο. Η μετάβαση από το αυστηρά καθορισμένο πρόγραμμα του χειμώνα στο χαλαρό και ελεύθερο του καλοκαιριού είναι μια μεγάλη αλλαγή και θέλουν κάποιο χρόνο να τη συνηθίσουν.
Τί μπορούμε να κάνουμε για να περάσουμε το καλοκαίρι με όσον το δυνατόν λιγότερες κρίσεις, ζημιές και καυγάδες;
Πρώτον, να αναγνωρίσουμε στα παιδιά μας την φυσιολογική τους αντίδραση στην αλλαγή στην καθημερινότητά τους. Χρειάζονται όντως 1 με 2 εβδομάδες για να συνηθίσουν και να είμαστε προετοιμασμένοι γι’αυτό. Όταν περιμένεις να συμβούν κάποιες καταστάσεις, τότε τις αντιμετωπίζεις πιο ήρεμα και στωικά.
2. Να προγραμματίσουμε έγκαιρα τον πολύ ελεύθερο χρόνο που θα έχουν πλέον τα παιδιά μας. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, κι ο ελεύθερος χρόνος είναι πιο ευχάριστος και δημιουργικός, όταν είναι προγραμματισμένος. Τα summer schools είναι μια πολύ καλή λύση, ειδικά για όσους γονείς εργάζονται. Θα έλεγα όμως, πως ακόμα και στην περίπτωση που ένας από τους δύο γονείς δεν εργάζεται, ή έχουν και οι δύο μεγάλο χρονικό διάστημα καλοκαιρινών διακοπών, όπως π.χ. οι εκπαιδευτικοί, είναι καλή ιδέα να απασχολήσουν τα παιδιά με ένα καλοκαιρινό σχολείο ή κατασκήνωση, για να βρουν τον τόσο απαραίτητο χρόνο για τον εαυτό τους και την προσωπική τους ζωή. Συνήθως, νιώθουμε ενοχές να στέλλουμε τα παιδιά μας εκτός σπιτιού, όταν εμείς είμαστε σπίτι. Κι αυτό είναι απότοκο της κυπριακής κουλτούρας που θέλει τους γονείς ενοχικούς και υποδουλωμένους στις επιθυμίες των παιδιών τους και τις κοινωνικές επιταγές. Η αλήθεια είναι όμως πως είμαστε καλύτεροι γονείς όταν νιώθουμε ευτυχισμένοι, ολοκληρωμένοι και ξεκούραστοι. Για πολλούς όμως από εμάς, τα κόστα των καλοκαιρινών σχολείων είναι απαγορευτικά και έτσι καταφεύγουμε στην παραδοσιακή κυπριακή λύση των γιαγιάδων και των παππούδων. Εδώ τα πράγματα χρειάζονται μεγάλη προσοχή και επαγρύπνηση. Κι εδώ χρειάζεται προγραμματισμός και συνεργασία για να μείνουμε όλοι ικανοποιημένοι. Είναι βασικό να είναι προγραμματισμένος ο χρόνος που θα παραμένουν στους παππούδες. Ώστε και οι παππούδες να βρίσκουν χρόνο να ξεκουράζονται, είναι και αυτοί άνθρωποι και μάλιστα μεγαλύτεροι και κουράζονται πιο εύκολα. Και τα παιδιά να νιώθουν πως υπάρχει κάποια τάξη στην καθημερινότητά τους και δεν είναι μπάλες πεταμένες- ξεχασμένες στον παππού και στη γιαγιά. Και οι γονείς να βρίσκουν 1-2 ώρες την μέρα μόνοι μετά τη δουλειά. Συνεννόηση μεταξύ των γονιών και των παππούδων για κοινή αντιμετώπιση των αταξιών και των απαιτήσεων των παιδιών είναι απαραίτητη. Γιατί, εάν οι γονείς τηρούμε κάποιους κανόνες και απαγορεύσεις στα παιδιά και οι παππούδες τους αναιρούν, τότε τα παιδιά μπερδεύονται και βρίσκουν χώρο και υποστήριξη για να επαναστατήσουν ενάντια στους κανόνες ανατροφής από τους γονείς τους. Επιστρέφουν στο σπίτι, από τους παππούδες, με άλλον αέρα και απαιτήσεις που συχνά οδηγούν σε αντιδράσεις και καυγάδες. Επίσης, πρέπει να δίνεται προσοχή στο να είναι όσον το δυνατόν πιο ισομερής η κατανομή του χρόνου και σημασίας προς το κάθε παιδί. Οι περισσότεροι παππούδες έχουν αδυναμία σε ένα εγγονάκι, το πιο μικρό, ή αυτό που φέρει το όνομά τους, κι αυτό αναστατώνει τα παιδιά που νιώθουν ότι αδικούνται και μαζεύουν εσωτερικό θυμό τον οποίο ξεσπούν πάνω στα αδέλφια τους ή στους γονείς τους αργότερα.
Οι διακοπές συνοδεύονται με ευχάριστες προσδοκίες. Για να τις συνδυάζουμε με ευχάριστες αναμνήσεις χρειάζεται από τη μια να τις προγραμματίσουμε κι από την άλλη να αναγνωρίσουμε στο κάθε μέλος της στενής και ευρύτερης οικογένειας τις δικές του ανάγκες για ξεκούραση και διακοπή. Καλό καλοκαίρι!

Πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αγλαντζιά το καλοκαίρι του 2005.

Μαγειρεύω στην κουζίνα. Τα παιδιά παίζουν δίπλα στο σαλόνι. Ξαφνικά ακούω την κόρη μου να τσιρίζει υστερικά. Τους φωνάζω : «τί πάθατε;» . Οι τσιρίδες συνεχίζονται και όταν επιτέλους παρατάω αυτό που κάνω και καταφθάνω στο χώρο του εγκλήματος, είμαι ήδη θυμωμένη, τρομερά θυμωμένη, ρωτάω τι συνέβη, ο ένας κατηγορεί τον άλλο, η μικρή ουρλιάζει πως την χτύπησε, ο μεγάλος επιδεικνύει μια εμφανή δαγκωματιά στο μπράτσο κι εγώ θέλω να τους δείρω, να τους δείρω… Δε συγκρατιέμαι, αρχίζω να φωνάζω κι εγώ και γινόμαστε μύλος…

Ένα καθημερινό παράδειγμα για το φαύλο κύκλο του θυμού. Αυτό το έντονο συναίσθημα που σε καταβάλλει και σε μεταμορφώνει σε δευτερόλεπτα από ήρεμο αρνάκι σε μαινόμενο ταύρο. Ο γιος μου το ονομάζει «εσωτερική καταπίεση». Ένας καταπιεστής, θρονιασμένος στην καρδιά σου που σου δίνει εντολές να υψώσεις τον τόνο της φωνής σου, να πεις λόγια που μετά θα μετανιώσεις, να χάσεις τον έλεγχο, να χειροδικήσεις. Από που έρχεται ο θυμός μας;  Ποιες είναι οι καταβολές του;

Αρχαίες. Όπως όλες οι καταβολές των ενστίκτων μας. Ο θυμός είναι ένα ένστικτο. Ένας γενετικός προγραμματισμός που χρησιμεύει στην αυτοπροστασία μας…

Καλά, θα πείτε, αυτή αποτρελάθηκε τελείως. Τι θέλει να μας πει τώρα, πως ο θυμός είναι καλό και προστατευτικό συναίσθημα;

Έτσι ξεκίνησε. Ο θυμός ενεργοποιεί τον οργανισμό μας και έχει στόχο να μας προστατεύσει από την απάθεια και τις αρνητικές ενέργειες των άλλων προς το άτομό μας.

Σου λεει ψέματα κάποιος; Θυμώνεις μαζί του.

Σε απειλεί; Θυμώνεις.

Σε κλέβει; Θυμώνεις.

Φανταστήκατε να ήμασταν μακάρια ήρεμοι απέναντι στον καθένα που μας εκμεταλλευόταν ή μας έθιγε ψυχολογικά με οποιονδήποτε τρόπο; Θα κινδυνεύαμε να αφανιστούμε. Θα ήμασταν τα καταλληλότερα θύματα για κάθε είδους σωματική και ψυχολογική κακοποίηση.

Ο θυμός μπορεί να χαρακτηριστεί ως η αντίδραση του ανθρώπου στον ψυχικό πόνο. Όπως αντιδρούμε ως ηλεκτρισμένοι στο σωματικό πόνο του τσιμπήματος μιας καρφίτσας για παράδειγμα, έτσι αντιδρούμε όταν θυμώνουμε. Αναπηδούμε ψυχικά και ετοιμαζόμαστε για αντεπίθεση και προστασία.

Ο θυμός είναι ένα αρχαίο ένστικτο εντεταλμένο στην προστασία μας.

ʼρα είναι καλό πράγμα να θυμώνουμε; Να συνεχίσουμε ακάθεκτοι; Γιατί η διάσημη και για το θυμό της μοντέλα Ναόμι Κάμπελ δέχτηκε να νοσηλευτεί σε κλινική αποτοξίνωσης από το θυμό; Γιατί υπάρχουν τέτοιες κλινικές στο εξωτερικό; Γιατί οι θυμώδεις, οι οξύθυμοι άνθρωποι είναι δύσκολοι στην παρέα έως αποκρουστικοί για τους άλλους;

Η αλήθεια είναι πως στη σύγχρονη εποχή τη γεμάτη άγχος, έντονους ρυθμούς και παντός είδους καταπίεση, οι άνθρωποι δυσκολευόμαστε να έχουμε καλή επαφή με το θυμό μας. Τον καταπιέζουμε, τον αφήνουμε να θεριέψει και μετά δεν μπορούμε να τον ελέγξουμε. Τι σημαίνει «καταπιέζω το θυμό μου»;  Καταπιέζω το θυμό μου, σημαίνει τον απωθώ, δεν τον ακούω τη στιγμή που δημιουργείται. Ντρέπομαι, φοβάμαι να θυμώσω, θεωρώ πως αυτό δεν είναι σωστό, φοβάμαι να μη χάσω σημαντικές σχέσεις εξαιτίας του θυμού μου, κι έτσι δεν τον εκδηλώνω άμα τη γενέσει του. Αυτό σημαίνει πως όταν νιώσω πως θυμώνω με μια πράξη ή ενέργεια του συνανθρώπου μου, καταπιέζω τον εαυτό μου και δεν το δείχνω. Ο θυμός όμως, όπως κάθε ανθρώπινη ενέργεια δεν εξαφανίζεται μαγικά, όσο τον σπρώχνεις προς τα βάθη της ψυχής σου, τόσο θεριεύει και τόσο πιο ανεξέλεγκτος γίνεται. Με τον καιρό όλο και περισσότερος θυμός συσσωρεύεται στο υποσυνείδητό μας. Έτσι κυκλοφορούμε, σχεδόν όλοι μας, σαν ωρολογιακές βόμβες έτοιμοι να εκραγούμε με την πρώτη σημαντική ή ασήμαντη αφορμή.

Ένας άλλος λόγος που πολλοί από εμάς κουβαλούμε συσσωρευμένο θυμό μέσα μας, είναι η σωματική και ψυχολογική κακοποίηση που έχουμε υποστεί κατά την διαπαιδαγώγησή μας. Φωνές, απειλές, υποτίμηση, ταμπέλες, συγκρίσεις, απόρριψη, ξύλο. Όλα αυτά προκαλούν θυμό στο μικρό παιδί, το οποίο διδάσκεται από τους γονείς και τους δασκάλους του να μην εκφράζει τον θυμό του, γιατί θα φαει κι άλλο ξύλο, κι άλλες φωνές, κι άλλες τιμωρίες. Η παραδοσιακή κυπριακή διαπαιδαγώγηση αφήνει το ενήλικο άτομο με πολύ θυμό μέσα του, θυμό που πολλές φορές δεν αναγνωρίζει καν πως υπάρχει.

Μια άλλη άποψη για το θυμό, είναι πως κληροδοτείται από το γονιό στο παιδί σαν μια ψυχοβιολογική κληρονομιά. Ελάχιστα γνωρίζουμε ακόμη για αυτή τη νέα ανακάλυψη της γενετικής, έχει όμως αποδειχθεί πως εκτός από σωματικά χαρακτηριστικά, κληρονομούμε στα παιδιά μας και συναισθηματικές μνήμες. Έτσι μια μητέρα που κουβαλά μέσα της μεγάλα αποθέματα θυμού μπορεί να τα κληροδοτήσει στα παιδιά της κι αυτά στα δικά τους παιδιά.

Μια δύσκολη και βασανιστική γέννα φαίνεται πως μπορεί να γεμίσει τη «σακούλα του θυμού» ενός νέου ανθρώπου, που έρχεται με τραυματικό τρόπο στη ζωή. Η διαταραγμένη ζωή του εμβρύου στη μήτρα της μητέρας του, μπορεί επίσης να συμβάλει στη συσσώρευση απωθημένου θυμού. Με τον ίδιο τρόπο και κάθε τραυματική εμπειρία ιδιαίτερα στη βρεφική και παιδική ηλικία.

Ανακεφαλαιώνοντας, ο στιγμιαίος θυμός είναι ευεργετικός επειδή μας προστατεύει. Ο απωθημένος συσσωρευμένος θυμός είναι επικίνδυνος για μας και τους άλλους.

Στο επόμενο άρθρο θα απαντήσουμε στις ερωτήσεις:

-Πώς θα απαλλαχθούμε από τον απωθημένο θυμό;

-Πώς θυμώνουμε υγιεινά;

Και, για να μη θυμώσω μαζί σας, να είστε εδώ!

Θέκλα Πετρίδου

Ψυχολόγος

Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αγλαντζιά το 2005.

Στη σημερινή εποχή δυστυχώς τα διαζύγια είναι

συνηθισμένο φαινόμενο. Όλοι έχουμε κάποιο φίλο ή
συγγενή που πέρασε ή περνά αυτή την επώδυνη
διαδικασία. Η κυπριακή μας κουλτούρα και ανατροφή όμως
δεν μας έχει δώσει τα εφόδια και τα εργαλεία για να
μπορούμε να βοηθήσουμε αυτά τα άτομα που αγαπούμε.
΄Ολοι, λίγο πολύ ξέρουμε τι να πούμε σε κάποιον που
έχασε κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο από φυσικά αίτια ή
σε δυστύχημα, τι να πούμε σε κάποιον που είναι βαριά
άρρωστος, αλλά δεν έχουμε διδαχθεί πως να
αντιμετωπίζουμε ένα άτομο που χωρίζει.

Συνήθως προσπαθούμε να πείσουμε αυτά τα άτομα να
γυρίσουν πίσω στον πρώην σύντροφό τους. Το διαζύγιο
θεωρείται ακόμη κάτι κακό από μόνο του. Ως κυπριακή
κοινωνία, δίνουμε περισσότερη έμφαση στο πόσο βλαβερό
και κακό είναι να χωρίσει κάποιος για τον ίδιο και στα
παιδιά του, και λίγη ή σχεδόν καθόλου σημασία στο πώς
περνά κάποιος μέσα σε έναν δύσκολο ή πεθαμένο γάμο.
Αυτό βέβαια, έχει να κάνει με το ότι η κοινωνία μας
είναι κλειστή και συντηρητική.

Για τον άλφα ή βήτα λόγο, ασφαλώς σοβαρό για το άτομο
ή το ζευγάρι που το αποφασίζει, έχει επέλθει ο
χωρισμός. Από τη στιγμή που φτάνει ένα ζευγάρι στο
σημείο να πει : «χωρίζουμε και βάζουμε μπρος το
διαζύγιο», απειροελάχιστες πιθανότητες υπάρχουν για να
αντιστραφεί αυτή η πορεία. ΄Ωστε, δεν υπάρχει κανένας
λόγος και καμιά χρησιμότητα να προσπαθούμε να πείσουμε
τους ανθρώπους που αγαπούμε, συγγενείς ή φίλους, να
αλλάξουν γνώμη για το χωρισμό. Μόνο στενοχώρια και
καταπίεση μπορούμε να τους κάνουμε να νιώσουν με αυτό
τον τρόπο και να τους απομακρύνουμε από κοντά μας και
από τη συμπαράστασή μας, την οποία τόσο πολύ έχουν
ανάγκη αυτήν την δύσκολη περίοδο. Τα άτομα που
χωρίζουν τείνουν να απομακρύνονται από συγγενείς και
φίλους που προσπαθούν να τους πείσουν να αλλάξουν
γνώμη για την απόφασή τους. Αλλά, ακόμη κι αν δεν
απομακρυνθούν από κοντά μας, κριτικάροντάς τους, θα
τους κάνουμε να νιώθουν άσχημα για τον εαυτό τους,
χαμηλή αυτοεκτίμηση και ενοχές.

Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πως όταν κάποιος
χωρίζει, βιώνει μια περίοδο πένθους. Η ψυχή βιώνει τον
τερματισμό της σχέσης ως έναν άλλο θάνατο. Πεθαίνει ο
σύνδεσμος του ζευγάριού, η οικειότητα, τα κοινά όνειρα
και οράματα που είχαν μοιραστεί. Αυτό το πένθος,
μπορεί να φαίνεται σ’εμάς σαν κατάθλιψη ή αλλόκοτη και
ανεξήγητη συμπεριφορά. Το άτομο δηλαδή μπορεί να
κλειστεί στον εαυτό του, ν’αρχίσει να πίνει και να
καπνίζει υπερβολικά, να απέχει από κοινωνικές
εκδηλώσεις, ν’απομονώνεται και ν’απομακρύνεται από
τους άλλους. ΄Η, από την άλλη, μπορεί να δείχνει μια
πρωτοφανή εξωστρέφεια, να βγαίνει πολύ συχνά έξω, να
διασκεδάζει κατά κόρον και να αλλάζει συνεχώς
ερωτικούς συντρόφους. Και η μια και η άλλη συμπεριφορά
είναι οι δύο όψεις του ιδίου νομίσματος. Στην πρώτη
περίπτωση, το άτομο αποδέχεται το πένθος του και το
βιώνει. Στην δεύτερη περίπτωση, δεν θέλει να το
παραδεχθεί, δεν το αντέχει και απωθεί τα αρνητικά του
συναισθήματα, βγάζοντας προς τα έξω μια εντελώς
διαφορετική συμπεριφορά, η οποία συνήθως προκαλεί
αρνητικές αντιδράσεις από το στενό του περιβάλλον και
το κοινωνικό σύνολο.

Πώς συμπαραστεκόμαστε τον δικό μας άνθρωπο σε αυτή την
περίπτωση;
1. Αποδεχόμαστε την απόφασή του να χωρίσει.
2. Κατανοούμε την συμπεριφορά του αμέσως μετά το
διαζύγιο και δεν την κριτικάρουμε.
3. Προσφέρουμε τη συντροφιά μας σε δύσκολες ώρες, π.χ.
τα βράδια που είναι μόνος/η ή αν έχει παιδιά,
προσφέρουμε βοήθεια με τα παιδιά.
4. Ακούμε με προσοχή και κατανόηση τα προβλήματά του
και τα παράπονά του από τον/την πρώην σύντροφο.
5. Εμψυχώνουμε τον άνθρωπό μας, δίνοντάς του
παραδείγματα από άλλους ανθρώπους που ξεπέρασαν τα
προβλήματα του διαζυγίου και κατάφεραν να
ισορροπήσουν.
6. Εάν, βλέπουμε πως η περίοδος του πένθους,
παρατείνεται μετά τους πρώτους έξι μήνες, ή η
αυτοκαταστροφική συμπεριφορά είναι έντονη και
επικίνδυνη, προτρέπουμε το άτομο να επισκεφτεί κάποιο
ψυχολόγο.

Είναι πολύ σημαντική η ηθική βοήθεια και συμπαράσταση
προς το παιδί μας, το συγγενικό ή το φιλικό μας
πρόσωπο που περνά την εξαιρετικά δύσκολη φάση του
διαζυγίου. Ας αρχίσουμε να αλλάζουμε την συνήθως
αρνητική και απορριπτική στάση της κυπριακής κοινωνίας
και ας βοηθήσουμε τους ανθρώπους που αγαπούμε να να
περάσουν μέσα από αυτό το δύσκολο στάδιο. Με τον
ψυχολογικό πόλεμο και την απόρριψη μόνο ζημιά μπορούμε
να τους προκαλέσουμε. Αν νιώθουμε πως δεν μπορούμε να
δώσουμε οποιασδήποτε μορφής συμπαράσταση, καλύτερα ας
κρατηθούμε μακριά, σεβόμενοι την απόφασή τους, η οποία
ουσιαστικά αφορά μόνον τους ίδιους. Εάν, παρ’ευχήν,
βρεθείτε στα παπούτσια τους, θα καταλάβετε τί περνούν!

Θέκλα Πετρίδου

Ψυχολόγος κοινωνικής και κλινικής κατεύθυνσης, με
ιδιαίτερο συγγραφικό και κλινικό ενδιαφέρον σε θέματα
σχέσεων.

Πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αγλαντζιά το 2005.